منظور از ذکر منابع نوشتن اطلاعات دقیق و کامل در مورد هر منبعی است که در مقاله، پایان نامه، کتاب و دیگر آثار پژوهشی از آن استفاده کردهایم، ذکر این منابع باید به طریقی باشد که خواننده در صورت تمایل بتواند:
الف: به آسانی به هر کدام که بخواهد دست یافته و
ب: به سهولت بتواند صفحه یا صفحاتی را که مطلب از آن گرفته شده پیدا نموده و برای اطلاع بیشتر آنرا بررسی و مطالعه کند.
منابع معمولاً در هر مقاله در دو جا ذکر میگردد:
اول- در زیرنویسهای ارجاعی
دوم- در کتابنامه یا فهرست منابع در آخر اثر (رک: فصل هفتم)
زیرنویس
زیرنویس که در زبان فارسی پانویس، پانوشته، پاورقی و جز آن نیز نامیده شده است بر دو گونه میباشد:
زیرنویس توضیحی و زیرنویس ارجاعی
1- زیرنویس توضیحی و انواع آن
در زیرنویس توضیحی نویسنده نکاتی را که به روشن شدن مطالب متن کمک کند و یا بخواهد چیزی را که احیاناً برای خواننده گنگ و مبهم است به صورت اطلاعات جانبی (معترضه) توضیح دهد به صورت زیرنویس میآورد. این زیرنویس دارای چند نوع است که در زیر به آن اشاره میشود.(1)
الف- زیرنویس تشریحی
دراین نوع زیرنویس عبارت یا اصطلاح یا نکتهی مشکل، فنی یا غیر مصطلح از نظر بعضی خوانندگان خود را تشریح میکنیم.
مثال 1:
فرض کنید در متن نوشتهی خود کلمهی اگزیستانسیالیزم را به کار میبریم برای اینکه توالی مطالب مورد بحث به هم نخورد در زیر صفحه توضیح لازم را میدهیم:
- به طور خلاصه اگزیستانسیالیزم یا اصالت وجود بر مبنای این تئوری قراردارد که انسان در جهانی پوج و بی هدف قرار گرفته که در آن ناچار است با به کار گرفتن آزادی اراده با محیط خود به مبارزه برخیزد. (در صورتی که توضیح کوتاه باشد بعضی نویسندگان آنرا داخل پرانتز در متن میآورند.):
مثال 2:
دکتر همایون فرخ مینویسد:
به بینیم، نفائس العلوم در این باره چه نظری میدهد:
مشهور چنان است که علم عروض را اول بار خلیل بن احمد عروضی (متوفی به سال 170 ق) از روی علم موسیقی و ایقاع استخراج کرد و آنرا در پنج دایره شامل 5 بحر تدوین کرد …)(2)
- ایقاع هم آهنگ ساختن آوازها- نفراتی چند است در ازمنهی محدوده المقادیر و در ادوار متساوی الکمیه با اوضاع مخصوصه که طبع سلیم و مستقیم درک آنها کند – در مجمع الادوار آمده که این علم را موسیقی دانان دورهی ساسانی ترتیب و تنظیم دادند. هـ. ف.
ب- زیرنویس تفسیری
درین گونه زیرنویس نویسنده مطالبی از متن را که لازم بداند مورد تفسیر قرار میدهد تا به روشن شدن معنی و مفهوم مطلب کمک بیشتری بنماید.
مرحوم استاد جلال همائی در تفسیر مثنوی مولوی آورده است:
…
******
کی رمد از نی حمام آشنا *** بل رمد زان بی حمامات هوا
بس بگفتند شنی که خدمتها کنیم *** بر سمعنا و اطعناها تنیم
******
1- معلوم میشود این رسم در قدیم بوده است که برای رمیدان کبوتر از مزارع نی میزدهاند؛ و شاید زدن نی برای رماندن حمام از مزرعه و بوستان مانند طبل و دهل زدن بوده است برای رماندن شتر و گاو از مزارع.
2- شنیدیم و فرمانبرداریم. مأخوذ از قرآن کریم (نسا: 45 مائده:8)(3)
ج- زیرنویس توضیحی
اگر در متن نوشته نام کسی یا مکان و چیز دیگری را ذکر کنیم میتوانیم توضیح لازم را در زیرنویسی بیاوریم:
فرض کنید در متن نوشتهی خود به نام سارتر اشاره میکنیم:
- ژان- پل سارتر بعد از جنگ جهانی دوم در فرانسه به عنوان سخنگوی اصلی فلسفهی اگزیستانسیالیسم شناخته شده است.
یا آنکه در متن نوشته به نام سوران اشاره میکنیم. برای توضیح بیشتر در زیرنویس میآوریم:
- سوران در استان سیستان و بلوچستان و در نزدیکی سراوان قرار دارد.
مثال 2
فرض کنیم در متن مطلب خود به نام رابعه اشاره میکنیم و در حال نقل حالت یا داستانی از وی میباشیم که توضیحات اضافی در متن ممکن است روانی داستان را مختل کند، آنرا را در زیرنویسی میآوریم:
- منظور رابعهی قزداری بنت کعب است که احوالش در خاتمهی نفحات الانس مولانا جامی آمده و در یکی از مثنویات شیخ عطار مجملی از حالاتش نظماً مذکور است (دهخدا). با رابعهی عدویه که همزمان حسن بصری بود اشتباه نشود.
منبع:www.rasekhoon.net
نویسنده: بهرام طوسی، طوسی، جواد؛ (1390)، راهنمای پژوهش و اصول علمی مقاله نویسی، مشهد: نشر تابران، چاپ چهاردهم